Czym są przestępstwa ścigane z urzędu?
Przestępstwa ścigane z urzędu (inaczej: z oskarżenia publicznego) to czyny zabronione, w przypadku których państwo ma obowiązek wszcząć i prowadzić postępowanie karne niezależnie od woli osoby pokrzywdzonej. Stanowią one najliczniejszą grupę przestępstw w polskim systemie prawnym. Podstawę prawną dla tego typu ścigania stanowi art. 9 § 1 Kodeksu postępowania karnego, wprowadzający zasadę legalizmu.
Art. 9 § 1 KPK: „Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy.”
Istotą przestępstw ściganych z urzędu jest fakt, że organy ścigania (policja, prokuratura) muszą podjąć działania natychmiast po uzyskaniu wiarygodnej informacji o możliwości popełnienia czynu zabronionego – bez względu na to, czy pokrzywdzony jest zainteresowany ściganiem sprawcy czy nie. Ustawodawca uznał bowiem, że ściganie tych przestępstw leży w szeroko pojętym interesie publicznym.
Zasady ścigania przestępstw z urzędu
Ściganie przestępstw z urzędu opiera się na kilku fundamentalnych zasadach:
- Zasada legalizmu – organy ścigania mają obowiązek wszcząć i przeprowadzić postępowanie niezależnie od woli pokrzywdzonego.
- Oficjalność – postępowanie prowadzone jest przez organy państwowe (policję, prokuraturę), które działają w imieniu państwa.
- Brak możliwości umorzenia na wniosek pokrzywdzonego – nawet jeśli osoba pokrzywdzona nie jest zainteresowana ściganiem sprawcy, postępowanie toczy się dalej.
- Obowiązek zawiadomienia – instytucje państwowe i samorządowe mają prawny obowiązek zawiadomienia organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa (art. 304 § 2 KPK).
- Społeczny obowiązek zawiadomienia – każdy obywatel, który dowiedział się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym organów ścigania (art. 304 § 1 KPK).
Lista przestępstw ściganych z urzędu
W polskim Kodeksie karnym zdecydowana większość przestępstw ścigana jest z urzędu. Poniżej przedstawiono najważniejsze kategorie wraz z przykładami:
Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu
- Zabójstwo (art. 148 KK)
- Nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 KK)
- Ciężki uszczerbek na zdrowiu (art. 156 KK)
- Średni uszczerbek na zdrowiu (art. 157 § 1 KK)
- Narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 KK)
Przestępstwa przeciwko mieniu
- Kradzież (art. 278 KK) – gdy wartość mienia przekracza 800 zł
- Rozbój (art. 280 KK)
- Kradzież z włamaniem (art. 279 KK)
- Oszustwo (art. 286 KK)
- Przywłaszczenie (art. 284 KK)
Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece
- Znęcanie się (art. 207 KK)
- Niealimentacja (art. 209 KK)
- Rozpijanie małoletniego (art. 208 KK)
Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji
- Spowodowanie wypadku (art. 177 KK)
- Prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a KK)
Inne istotne przestępstwa ścigane z urzędu
- Łapownictwo (art. 228-229 KK)
- Fałszowanie dokumentów (art. 270 KK)
- Składanie fałszywych zeznań (art. 233 KK)
- Posiadanie narkotyków (art. 62 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii)
Tryb postępowania w przypadku przestępstw ściganych z urzędu
Proces ścigania przestępstw z urzędu przebiega według określonego schematu:
- Zawiadomienie o przestępstwie – może pochodzić od pokrzywdzonego, świadka lub być wynikiem działań operacyjnych organów ścigania. Warto wiedzieć, że nawet anonimowe zgłoszenie może uruchomić działania organów ścigania, jeśli zawiera wiarygodne informacje.
- Postępowanie przygotowawcze – prowadzone przez prokuraturę lub policję pod nadzorem prokuratury. Na tym etapie gromadzone są dowody i podejmowane są czynności zmierzające do ustalenia sprawcy. Może mieć formę dochodzenia (w sprawach prostszych) lub śledztwa (w sprawach poważniejszych).
- Akt oskarżenia – jeśli zebrane dowody wskazują na popełnienie przestępstwa przez konkretną osobę, prokurator kieruje akt oskarżenia do sądu. Warto wiedzieć, że na tym etapie prokurator może również podjąć decyzję o warunkowym umorzeniu postępowania lub skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego.
- Postępowanie sądowe – sąd rozpoznaje sprawę i wydaje wyrok. W przypadku przestępstw ściganych z urzędu pokrzywdzony może występować w roli oskarżyciela posiłkowego, wspierając oskarżenie publiczne.
Kluczowa informacja dla pokrzywdzonych: w przypadku przestępstw ściganych z urzędu, nawet jeśli pokrzywdzony nie jest zainteresowany ściganiem sprawcy lub chce wycofać zawiadomienie, postępowanie toczy się dalej, o ile istnieją podstawy do jego kontynuowania. To państwo, a nie pokrzywdzony, decyduje o przebiegu postępowania karnego.
Przestępstwa ścigane z urzędu a inne tryby ścigania
W polskim prawie karnym wyróżniamy trzy główne tryby ścigania przestępstw:
- Ściganie z urzędu (z oskarżenia publicznego) – postępowanie wszczynane i prowadzone przez organy państwowe niezależnie od woli pokrzywdzonego. Stanowi to podstawowy model ścigania przestępstw w polskim systemie prawnym.
- Ściganie na wniosek – postępowanie wszczynane przez organy państwowe, ale tylko na wniosek pokrzywdzonego (np. lekki uszczerbek na zdrowiu – art. 157 § 2 KK, groźba karalna – art. 190 KK). Ważne: po złożeniu wniosku postępowanie toczy się z urzędu i co do zasady nie można go cofnąć. Jest to swoisty kompromis między interesem publicznym a poszanowaniem woli pokrzywdzonego.
- Ściganie z oskarżenia prywatnego – postępowanie wszczynane i prowadzone przez pokrzywdzonego, który występuje w roli oskarżyciela prywatnego (np. zniesławienie – art. 212 KK, zniewaga – art. 216 KK). W tym przypadku to pokrzywdzony decyduje o wszczęciu i kontynuowaniu postępowania.
Istotna informacja: prokurator może objąć ściganiem z urzędu przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli wymaga tego interes społeczny (art. 60 § 1 KPK). Dzieje się tak najczęściej w sprawach o dużym ciężarze gatunkowym lub gdy pokrzywdzony z różnych przyczyn nie jest w stanie samodzielnie dochodzić swoich praw.
Czyn ciągły a ciąg przestępstw w kontekście ścigania z urzędu
W przypadku przestępstw ściganych z urzędu istotne znaczenie praktyczne mają konstrukcje czynu ciągłego oraz ciągu przestępstw:
Art. 12 § 1 KK: „Dwa lub więcej zachowań, podjętych w krótkich odstępach czasu w wykonaniu z góry powziętego zamiaru, uważa się za jeden czyn zabroniony; jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste, warunkiem uznania wielości zachowań za jeden czyn zabroniony jest tożsamość pokrzywdzonego.”
Czyn ciągły traktowany jest jako jedno przestępstwo, co ma kluczowe znaczenie dla:
- biegu przedawnienia (liczy się od ostatniego zachowania wchodzącego w skład czynu ciągłego)
- właściwości sądu (rozpatruje go sąd właściwy dla najpoważniejszego z zachowań)
- wymiaru kary (sąd wymierza jedną karę za całość czynu)
Natomiast ciąg przestępstw (art. 91 KK) to konstrukcja prawna pozwalająca na łączne rozpoznanie kilku podobnych przestępstw popełnionych przez tego samego sprawcę przed wydaniem pierwszego wyroku. W tym przypadku sąd wymierza karę na podstawie przepisu, którego znamiona najpełniej charakteryzują popełnione przestępstwa, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
Obie te konstrukcje mają istotne znaczenie w praktyce ścigania przestępstw z urzędu, wpływając na efektywność postępowania karnego oraz sprawiedliwy wymiar kary.